Əbülhəsən Əşəri

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Əbülhəsən Əşəri
ərəb. أبو الحسن الأشعري‎
Doğum tarixi təq. 873[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi təq. 935[2][3]
Vəfat yeri
Fəaliyyəti filosof, müfəssir, fəqih
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əbülhəsən Əşəri(ərəb. ابو الحسن علي بن إسماعيل الأشعري‎) (təq. 873[1][2][…], Bəsrə, İraq, Abbasilər xilafəti[1][4] – təq. 935[2][3], Bağdad, İraq, Abbasilər xilafəti[1][4]) — Ərəb ruhanisi, filosofu, Əşərilər təriqətinin yaradıcısı.

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ömrünün təxminən 35 ilini mütəzilə əqidəsində keçirib, əqli elmlərdə məharət sahibi olduqdan sonra, o məzhəbi tərk edərək Əhli Sünnətin məzhəbinə keçmiş və məharətini bu əqidənin müdafiəsi üçün sərf etmiş, xüsusilə əqli cəbhədəki ehtiyacı qarşılamışdır.

Dönüş səbəbi isə, Allahın Rəsulunu dəfələrlə yuxuda görməsi və ona "sünnətimə dəstək çıx, olduğun yoldan (itizaldan) uzaqlaş" deməsi və bunu dəfələrlə yuxuda təkrarlaması olmuşdur. İmam, bundan sonra hər şeyi kənara buraxıb bir müddət dəlilləri qarşılaşdırmış, üzərində düşünmüş və nəhayət Əhli Sünnət məzhəbinə keçərək, bütün köhnə kitablarını etibarsız elan etmişdir.

Belə ki, o mütəzilənin imamlarıyla münazirə etmək üçün məclislər qurar və onları daha öncə məğlub olmadıqları şəkildə məğlub edərdi.

Əbu Səhlin rəvayətinə görə, o Bəsrədə mütəzilə məzhəbindən olan bir qrup alimlə münazirə məqsədilə məclis qurdu. Münazirədə iştirak edən alimlər tək tək məğlub olub susdular. İkinci məclis üçün anlaşıb qalxdılar, lakin ikinci məclis üçün bir mütəzili alim belə məclisə gəlməyə cəsarət etmədi. İmam Əşarinin əshabından biri, "Mütəzilə qaçdı" yazılıb qapıya asılmasını istədi.

İslam daxili bidət firqələrinə və İslam xarici küfr əhlinə qarşı yazdığı onlarca kitab və risalələri vardır. Bu firqələrlə sayılmayacaq qədər münazirələrə qatılırdı.

İmam Əşari təfsir, hədis, fiqh, tasavvuf elmində də biliklərə malik idi.

Elmi sahədə imamlığının ən böyük əlamətlərindən biri, Əhli Sünnət alimlərinin böyük əksəriyyətinin ona tabe olub, əqidədə onu imam təyin etmələridir.

Müəllimləri:

  1. Zəkəriyya bin Yəhya Əs Saci
  2. Əbu İshaq Əl Mərvəzi (Məşhur mühəddis və fəqih)
  3. Əbu Xalifə Əl Cuməhi
  4. Səhl bin Sərh
  5. Abdur Rahmən bin Xaləf əl Bəsri
  6. Muhəmməd bin Yaqub Əl Muqri

Məşhur tələbələri:

  1. Əbul Həsən Əl Bəhili (Əşariylə münazirədən sonra Şiəlikdən Əhli Sünnət məzhəbinə keçmişdir.)
  2. Əbul Həsən Əl Kirmani
  3. Əbu Zeyd Əl Mərvəzi
  4. Əbu Abdillah bin Mücahid Ət Tai Əl Bəsri
  5. Bundar bin əl Huseyn Əş Şirazi
  6. Əbu Muhəmməd Ət Tabəri Əl İraqi
  7. Zahir bin Əhməd Əs Səraxsi
  8. Əbu Səhl Əs Suluki
  9. Əbu Nasr Əl Kəvvaz Əş Şirazi
  10. Əbu Bəkr Əl Curcani Əl İsmaili
  11. Əbu Abdillah Hamaveyh Əs Sayrafi
  12. Əbu Abdillah bin Hafif Əş Şirazi
  13. Muhəmməd bin Əli Əl Qaffal
  14. Əd Dimyəni

Əsas əsərləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İmamın toplam altımışdan çox əsəri var. Üç yüzə çatdığı da qeyd olunur. Bu əsərləri aşağıdakı formada qruplaşdırmaq olar:

  1. Mütəzili olduğu zaman yazdığı kitablar. Sonradan bunlardan imtina etmişdir.
  2. Fəlsəfəçi, Yəhudi, Xristian, Məcusilərə yazdığı rəddiyələr.
  3. Xəvaric, Mütəzilə, Şiə və Zahirilərə yazdığı rəddiyələr.
  4. Məqalət kitabları.
  5. Verilən suallara cavab olaraq yazdığı risalələr.

Əsərlərinin siyahısı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. Təfsirul Quran (70 cild. 300 cild olduğu haqqında da bir görüş var.)
  2. Risələ ilə Əhlis Səğr (Azərbaycan alimlərinin suallarına cavab olaraq sələfin məzhəbini açıqladığı bir risalədir. Türkcəyə tərcümə edilmişdir.)
  3. Əl İbənə an Usulid Diyənə (Türkcəyə tərcümə edilmişdir.)
  4. Ər Raddu alə İbnir Ravəndi
  5. Əl Fusul fir Raddi alə Mulhidin vəl Xaricinə anil Millə
  6. Əl Qami likitəbil Xalidi fil İradə
  7. Kitəbul İctihəd fil Əhkam
  8. Kitabul Əxbar və Təshihuhə
  9. Kitabul İdrak fi Funun min Lətifil Kəlam
  10. Kitabul İməmə
  11. Ət Təbyin an Usuliddin
  12. Əş Şərh vət Təfsil fir Raddi alə Əhlil İfki vət Tadlil
  13. Əl Uməd
  14. Kitəbul Mucəz
  15. Kitabu Xalqil Əməl
  16. Əs Sifat
  17. Əl Luma fir Raddi alə Əhliz Zeyği vəl Bidə
  18. İstihsanul Xavdi fi İlmil Kəlam
  19. Cuməlu Məqalətil Mulhidin
  20. Ən Naqd aləl Cubbai
  21. Ən Naqd aləl Bəlxi
  22. İdahul Burhan fir Raddi alə Əhliz Zeyği vət Tuğyan
  23. Risalətul İman
  24. Əl Funun fir Rəddi aləl Mulhidin
  25. Ən Nəvədir fi Dəqaiqil Kələm
  26. Əl Cəvhər fir Rəddi alə Əhliz Zeyğ
  27. Məqalətul Fələsifə
  28. Cəvabul Xurasaniyyin
  29. Məqalat əl-İslamiyyin va ixtilaf əl-müsəllin
  30. Cəvəzu Ruyətilləhi Təalə bil Əbsar
  31. Ədəbul Cədəl
  32. Kitəbur Rəddi aləl Mucəssimə
  33. Kitəbul Ulum
  • Müsəlmanların fikirləri və ibadət edənlərin rəy müxtəlifliyi (əsərindən parçalar). Ərəb dilindən tərcümə edən: Zakir Məmmədov. Şərq fəlsəfəsi (IX–XII əsrlər). Bakı, 1999

Fəlsəfəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kəlam ortodoksal islam sxolastikası olaraq özünün ilkin formasında, protofəlsəfi səviyyədə YIII əsrin başlanğıcında Misirdə meydana gəlmişdi. 908-ci ildə isə kəlamın əşərilik adlanan bir qolunun da əsası qoyuldu. Bu vaxta kimi mötəzilə nümayəndəsi kimi tanınan Əbülhəsən Əşəri həmin il mötəziləni bir günah kimi etiraf etdi, təntənəli surətdə tövbə edərək ondan üz döndərdi, "mötəzilə çirkabı"ndan təmizləndiyini bildirdi, lakin Əşəri öz keçmişinin üstündən tamamilə xətt çəkə bilmədi. O, mötəzilə üçün səciyyəvi olan rasionalizmi dinə gətirdi. Heç də təsadüfi deyildir ki, Əşəridə Quranın da Allah qədər mütləq, əbədi və əzəli olduğu fikri irəli sürülür.

Əşərizmdə şəhərli rasionalizmi aşkar olaraq duyulur. Əgər mötəzilə başlıca olaraq tacir dünyaduyumunun nəzəri ifadəçisi idisə, əşərilik daha çox dövlət məmuruna xas olan dünyaduyumu ifadə edirdi. İctimai həyatda məmurun oynadığı rolun əhəmiyyəti artdıqca müsəlman aləmində bu rolun ən uğurlu ifadəsi olan fars fenomeninin də cəmiyyətdə əhəmiyyəti və rolu artırdı. Bağdadda siyasi hakimiyyətə əslində büveyhilərin, Orta Asiyada isə samanilərin sahib olması fars fenomeninin və bununla bağlı olaraq şəhərli təfəkkür tərzinin islam cəmiyyətində əhəmiyyətinin artmasından xəbər verirdi.

Əşəriliyin təkamülü büveyhilərin hakimiyyətə doğru irəliləyişi ilə paralel baş verirdi. Səciyyəvidir ki, əşərilik Quranı müsəlman əxlaqının bir rasional kodeksi olaraq qavramış və onu Allahın yaratdıqlarından, sadəcə olaraq, biri kimi deyil, Allahın özünün təcəssümü kimi qəbul etmişdir. Ümumiyyətlə, götürüldükdə isə, əgər mötəzilə təliminin davamçıları dini ehkamların mütləqliyini qəbul etməyib, əksinə dünyəvi şüuru mütləqləşdirirdilərsə, ortodoksal təlimin tərəfdarları dini şüuru mütləqləşdirirdilər.

Haqqında deyilənlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İmam Tacuddin əs Subki "Muidun Niəm"də deyir:

"İmam əl Əşarinin əqidəsi, Əbu Cəfər ət Tahavinin, Əbul Qasim əl Quşeyrinin əqidəsinin və "Əl Murşidə" adlanan əqidənin əhatə etdiyi əqidədir. (Bu əqidələr hamısı) Əhli Sünnə vəl Cəmaənin inanc təməllərində müştərəkdirlər."

Şeyx Tacuddin əs Subki "Tabəqat"ında bu İmam haqda danışarkən deyir:

"Əhli Sünnət vəl Cəmaatın şeyxi, mütəkəllimlərin imamı, rəsulların seyyidinin sünnətinin yardımçısı, dinin müdafiəçisi, insanların aləmlərin Rəbbi üçün qalxacaqları günə kimi təsiri qalacaq bir səylə, müsəlmanların əqidələrini qorumağa səy göstərən bir kimsədir. İmam, dahi, müttəqi biridir. Şəriəti iftiraçıların sözlərindən qorumuşdur. İslam millətinin yardımına qalxmış, təkidli bir şəkildə onlara yardım etmişdir."

Yenə Tacuddin əs Subki "Tabaqat"da, Əbu Bəkr əl İsməilinin belə dediyini nəql edir:

"Bu din (əqidə) – yəni çox hissəsi – getdikdən sonra, uca Allah onu Əhməd ibn Hənbəl, Əbul Həsən əl Əşari və Əbu Nueym əl İstirabazi ilə qaytardı."

Yenə Tacuddin əs Subki "Tabaqat"da, İmam Beyhəqidən belə dediyini nəql edir:

"Əbul Həsən əl Əşari) Allahın dinində hər hansı bir yenilik çıxarmayıb, heç bir bidət də gətirməyib. Əksinə səhabə, tabiun və onlardan sonra gələn imamların üsuluddin/əqidə haqqındakı sözlərini almış, daha geniş şərh və bəyanla onları dəstəkləmişdir."

İmam Tacuddin əs Subki "Tabaqat"da atasından nəqlən deyir:

"Şeyxi, İmamı (atası Təqiyyuddin əs Subkini nəzərdə tutur) — rahimahullah — belə deyərkən eşitdim: "Tahavi əqidəsinin içindəkilər, əl Əşarinin etiqad etdiyidir. O, Tahavi əqidəsinə sadəcə üç məsələdə müxalif olmuşdur."

İmam Tacuddin əs Subki "Tabaqat"da, Əbu İshaq əş Şirazidən belə dediyini nəql edir:

"Əbul Həsən əl Əşari Əhli Sünnənin imamıdır. Şafinin əshabının çoxu onun məzhəbindədir. Onun Məzhəbi haqq əhlinin məzhəbidir."

İmam Tacuddin əs Subki "Tabaqat"da, İmam Quşeyridən onun belə dediyini nəql edir:

"Şeyxin (Əbul Həsən əl Əşarinin) halı ilə bağlı (İmam əl Quşeyriyə) yazılı bir fətva soruldu. Əl Quşeyrinin cavabı bu cür oldu: "Bismilləhir Rahmənir Rahim. Hədis əshabı ittifaq edib ki, Əbul Həsən Əli bin İsmail əl Əşari, hədis əshabından olan imamlardan bir imam idi və məzhəbi də hədis əshabının məzhəbidir.

Usuluddin barədə Əhli Sünnətin yoluna uyğun danışmış, zeyğ/əyrilik və bidət əhlindən olan müxaliflərə rəddiyələr vermişdir. Qiblə əhlindən olan Mötəzilə, Rafizilər və bidətçilərə, eləcə də qeyri müsəlmanlara qarşı sıyrılmış bir qılınc idi. Kim ona tən edər, qınayar, lənətlər və yaxud söyərsə bütün Əhli Sünnənin hamısına qarşı pis danışmış olar."

Hafiz İbn Asakir "Təbyinu Kəzibil Muftəri" adlı əsərində, İmam Əbu İshaq əl İsfərayininin belə dediyini nəql edir:

"Şeyx Əbul Həsən əl Bəhilinin yanında dənizin yanında olan bir damla kimi idim. Şeyx Əbul Həsən əl Bəhilinin bu cür dediyini eşitdim: "Mən Əşarinin yanında dənizin yanındakı bir damla kimi idim."

İbnul İmad əl Hənbəli "Şəzəratuz Zəhəb" da deyir:

"Nəbəvi sünnət əhlinin üzünü ağardıb, etizal əhli və cəhmiyyənin bayraqlarını qaraldan, açıq aydın haqqı bəyan edən, iman və irfan əhlinin qəlblərinə buz kimi gələn hallarından biri də, onun şeyxi Cübbəi ilə arasında keçən, hər bidətçi riyakarın belini qırdığı münazərəsidir."

Yafii "Mirətul Cənən" adlı əsərində deyir:

"Şeyx, imam, sünnətin yardımçısı, ümmətin nəsihətçisi, haqq imamlarının imamı, bidətçi və haqdan sapanların dəlillərini rədd edən, aydın nuru və kəskin bürhanı olan haqq mənhəcinin bayrağını daşıyandır."

İmam Hafiz Cəlaluddin əs Suyuti "İtmamud Dirayə" də deyir:

"Biz inanırıq ki, Əbu Musa əl Əşarinin soyundan olan Əbul Həsən əl Əşari sünnətdə, yəni əqidədə imamdır. Bu elmdə başqalarından öndədir. Onun haqqında, onun uzaq olduğu şeyləri deyənin sözünə fikir verilməz."

İmam Nəvəvi "Bustanul Arifin"də deyir:

"Çox kitab yazmaqla məşhur olanlardan biri də İmamımız İmam Əbu Abdillah Muhəmməd bin İdris əş Şafi və İmam Əbul Həsən əl Əşaridir. Uca Allah hər ikisindən razı olsun."

Əbu Abdillah Muhəmməd əl Beyruti "Əd Durrətul Vədiyyə"də deyir:

"Malikilər və Şafilər əşaridilər, imamları Əbu Musə əl Əşarinin — radiyallahu anhu — zürriyyətindən olan Əbul Həsən əl Əşaridir. Hənəfilər isə maturididirlər. İmamları da Əbu Mansur əl Maturididir. Onların hər ikisi də Əhli Sünnə vəl Cəmaənin imamıdır."

İmam Şəhristani "Əl Miləl vən Nihəl" kitabında deyir:

"Əşarilər, Əbu Musa əl Əşariyə nisbət olunan Əbul Həsən əl Əşarinin — Allah hər ikisindən razı olsun — əshabıdırlar. Maraqlı olan bir ittifaq eşitdim ki, Əbu Musa əl Əşari — radiyallahu anhu — Əbul Həsən əl Əşarinin öz məzhəbində təsdiq etdiyi şeyin eynisini təsdiq edirdi."

Hənəfilərdən Qurəşi "Əl Cəvəhirul Mudiyyə" adlı əsərində deyir:

"Üsul sahibi, böyük imamdır. Əşariyyə taifəsi ona nisbət edilir."

İbn Fərxun əl Yəmuri "Əd Dibəc" adlı əsərində deyir:

"Əbul Həsən əl Əşarini, Əbu Muhəmməd bin Əbi Zeyd əl Qayravani və müsəlmanların başqa imamları tərifləmişlər."

İmam Əl Murtada əz Zəbidi "İthəfus Səadətil Muttəqin" də deyir:

"Bilinsin ki, hər iki imam Əbul Həsən (Əl Əşari) və Əbu Mansur (Əl Maturudi) – Allah onlardan razı olsun və xeyirlə mükafatlandırsın – özlərindən bir rəy çıxarmamış, ortaya yeni bir yol qoymamışlar.

Onlar sələfin məzhəbini təsdiq edən, Allah rəsulunun — salləllahu aleyhi və səlləm — əshabının üzərində olduğu əqidə uğrunda mübarizə aparan kimsələrdir. Hər ikisi də bidət və zəlalət sahibləriylə, susub məğlub halda dönmələrinə qədər münazərə etmişlər."

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Gardet L., Anawati M. Introduction à la théologie musulmane, essai de théologie comparée. – Paris, 1948.
  • R. J. McCarthy. The Theology of al-Ashari. – Beirut, 1953.
  • G. Makdisi. Ashari and the Asharites in Islamic Religious History. // Studia Islamica. – 1962. – № 17. – p. 37–80; 1963. – № 18. – p. 19–39.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 Новая философская энциклопедия (rus.). 2010.
  2. ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  3. ↑ 1 2 Library of Congress Authorities (ing.). Library of Congress.
  4. ↑ 1 2 3 4 Badawi A. R. Histoire de la philosophie en Islam (fr.). // Études de Philosophie Médiévale Paris: Librairie philosophique J. Vrin, 1972. Vol. 60. P. 263. 886 s. ISSN 0249-7921

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Əbülhəsən_Əşəri&oldid=7161144"